Gió mùa Đông Bắc là gì? Nguyên nhân hình thành, đặc điểm

Gió mùa Đông Bắc là gì? Bài viết trình bày nguyên nhân, tính chất lạnh – khô, lạnh – ẩm, tác động đến miền Bắc – miền Trung và so sánh với gió mùa Tây Nam.

Gió mùa Đông Bắc là một trong những hiện tượng khí tượng đặc trưng nhất của Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Đây là loại gió gắn liền với mùa lạnh, thường xuất hiện từ cuối thu đến hết mùa xuân, ảnh hưởng mạnh mẽ đến thời tiết, đời sống và sản xuất nông nghiệp. Vậy gió mùa Đông Bắc là gì, có đặc điểm ra sao, và tác động thế nào đến khí hậu nước ta? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu đầy đủ, hệ thống và chính xác nhất.

1. Gió mùa Đông Bắc là gì?

Gió mùa Đông Bắc là loại gió mùa thổi từ lục địa châu Á về phía vùng xích đạo, có hướng chính Đông Bắc, hoạt động chủ yếu vào mùa đông (khoảng tháng 11 đến tháng 4 năm sau). Loại gió này mang theo khối khí lạnh và khô, làm cho nền nhiệt ở miền Bắc Việt Nam giảm mạnh, tạo ra mùa đông lạnh đặc trưng.

Ở Việt Nam, gió mùa Đông Bắc là nguyên nhân chính tạo ra:

• Mùa đông lạnh và khô ở miền Bắc (giai đoạn đầu mùa).

• Mưa phùn, không khí ẩm ướt ở giai đoạn cuối mùa.

• Sóng mạnh và biển động tại các vùng ven biển Trung Bộ.

2. Nguyên nhân hình thành gió mùa Đông Bắc

Gió mùa Đông Bắc hình thành do sự chênh lệch khí áp giữa lục địa châu Á (nơi có khí áp cao vào mùa đông) và khu vực nhiệt đới – xích đạo (khí áp thấp). Cụ thể:

Lạnh đi mạnh của lục địa châu Á vào mùa đông:

• Vào mùa đông, lục địa rộng lớn như Siberia, Mông Cổ, Trung Quốc bị lạnh sâu.

• Không khí co lại, trở nên nặng hơn, tạo thành áp cao lục địa (khối khí Siberia).

Sự chênh lệch khí áp giữa lục địa và biển:

• Trong khi đó, khu vực biển và xích đạo phần lớn ấm hơn, tạo nên áp thấp.

• Không khí từ nơi áp cao → nơi áp thấp tạo thành dòng gió thổi theo hướng Đông Bắc – Tây Nam.

Ảnh hưởng của địa hình Việt Nam:

Việt Nam có:

• Dãy Hoàng Liên Sơn chắn gió

• Dãy Trường Sơn kéo dài

• Đồng bằng Bắc Bộ mở rộng về phía biển

Điều này làm gió mùa Đông Bắc khi tràn về thay đổi tính chất, gây ra nhiều kiểu thời tiết khác nhau giữa miền Bắc – miền Trung – miền Nam.

3. Đặc điểm của gió mùa Đông Bắc

Gió mùa Đông Bắc mang nhiều đặc trưng rõ rệt:

Là loại gió lạnh:

Đây là yếu tố quan trọng nhất. Gió mang theo không khí lạnh, khiến:

• Nền nhiệt giảm nhanh 5–10°C, có đợt giảm tới 15°C

• Một số thời điểm xuất hiện rét đậm, rét hại

Hoạt động từng đợt:

Không thổi liên tục mà đi theo từng đợt không khí lạnh tăng cường:

• Mỗi đợt kéo dài 3–7 ngày

• Giữa các đợt có thời gian ngắt quãng

Khô vào đầu mùa, ẩm vào cuối mùa:

• Đầu mùa (tháng 11–1): lạnh, khô, trời trong, ít mưa

• Cuối mùa (tháng 2–3): lạnh ẩm, mưa phùn, nồm ẩm, độ ẩm cao

Tăng cường sóng biển và gió mạnh ở Trung Bộ:

• Thổi qua biển Đông → mang hơi ẩm

• Gặp địa hình dốc của Trường Sơn → gây mưa lớn cho miền Trung

4. Ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc đến khí hậu Việt Nam

Gió mùa Đông Bắc tác động đến hầu hết các vùng lãnh thổ Việt Nam, nhưng mức độ và tính chất khác nhau:

4.1. Ảnh hưởng tại miền Bắc

Đây là nơi chịu tác động mạnh nhất.

a) Gây ra mùa đông lạnh

• Nhiệt độ nhiều nơi xuống dưới 10°C

• Khu vực núi cao có thể xuống dưới 0°C

• Một số năm xuất hiện băng giá, sương muối

b) Tạo kiểu thời tiết khô hanh

Đầu mùa đông:

• Độ ẩm không khí thấp

• Da khô, nẻ

• Nguy cơ cháy rừng tăng

c) Cuối mùa gây mưa phùn, nồm ẩm

Điều này ảnh hưởng đến:

• Nhà cửa, quần áo ẩm ướt

• Thiết bị điện tử dễ hỏng

• Vi sinh vật phát triển mạnh

4.2. Ảnh hưởng tại miền Trung

Gió mùa Đông Bắc kết hợp với địa hình Trường Sơn tạo ra:

• Mưa lớn, kéo dài (nhất là từ Quảng Bình đến Quảng Ngãi)

• Dịp cuối năm thường gây ra lũ lụt

• Biển động mạnh, sóng cao

Nhiều hoạt động đánh bắt xa bờ phải tạm dừng do thời tiết nguy hiểm.

4.3. Ảnh hưởng tại miền Nam

Miền Nam không chịu lạnh từ gió mùa Đông Bắc, nhưng bị ảnh hưởng gián tiếp:

• Buổi sáng se lạnh nhẹ

• Thời tiết khô ráo, ít mưa

• Tạo điều kiện cho mùa khô rõ rệt

Nhiệt độ dao động 22–26°C, dễ chịu.

5. Vai trò và ý nghĩa của gió mùa Đông Bắc

Mặc dù có nhiều ảnh hưởng tiêu cực, gió mùa Đông Bắc cũng mang lại lợi ích nhất định:

Tạo nên mùa đông đặc trưng của miền Bắc:

Không có gió mùa Đông Bắc → miền Bắc sẽ gần giống khí hậu miền Nam (nóng ẩm quanh năm).

Điều hòa nhiệt độ, hạn chế bệnh tật vùng nhiệt đới:

Nhiệt độ thấp trong mùa đông giúp:

• Hạn chế sâu bệnh nông nghiệp

• Giảm nấm mốc, ẩm thấp tự nhiên trước khi nồm ẩm quay lại

Bổ sung nguồn nước cho miền Trung:

Dù gây lũ lụt, nhưng mưa do gió mùa Đông Bắc giúp:

• Tăng nước cho hồ chứa

• Phục vụ thủy điện

• Giảm khô hạn

6. Sự khác nhau giữa gió mùa Đông Bắc và gió mùa Tây Nam

7. Ví dụ thực tế về hoạt động của gió mùa Đông Bắc

Dưới đây là một số ví dụ để người đọc dễ hình dung:

• Đợt không khí lạnh tăng cường tháng 12: Miền Bắc giảm 8°C trong 48 giờ.

• Hiện tượng sương muối ở Sa Pa tháng 1: Nhiệt độ thấp do gió mùa Đông Bắc liên tục tăng cường.

• Mưa phùn kéo dài tháng 2–3: Đặc trưng của giai đoạn cuối mùa Đông Bắc, không khi lạnh tràn về kết hợp với hơi ẩm biển.

• Biển động mạnh ở Hoàng Sa – Trường Sa: Gió cấp 6–7, sóng cao 2–4 m vào thời điểm gió mùa hoạt động mạnh.

8. Các câu hỏi ôn tập có đáp án

Câu 1. Gió mùa Đông Bắc hình thành do nguyên nhân nào?

Gió mùa Đông Bắc hình thành do:

• Sự chênh lệch khí áp lớn giữa lục địa châu Á (lạnh sâu → áp cao) và vùng xích đạo – biển Đông (ấm → áp thấp).

• Vào mùa đông, khối khí lạnh lục địa Siberia tăng cường liên tục, tràn về phía Nam theo hướng Đông Bắc → Tây Nam.

• Sự dịch chuyển theo quy luật gió thổi từ nơi áp cao → áp thấp tạo ra gió mùa Đông Bắc.

Câu 2. Tại sao đầu mùa đông miền Bắc khô hanh nhưng cuối mùa lại ẩm ướt?

• Đầu mùa đông (tháng 11 – 1):

  • Khối không khí lạnh từ Siberia còn nguyên tính chất lạnh – khô, do di chuyển trực tiếp từ lục địa xuống.

  • Thời tiết miền Bắc trở nên lạnh, hanh khô, trời ít mây.

• Cuối mùa đông (tháng 2 – 4):

  • Khối khí lạnh di chuyển quãng đường xa hơn, qua biển, bị biến tính thành lạnh – ẩm.

  • Ngoài ra gió Đông Nam từ biển bắt đầu hoạt động yếu.

  • Kết quả: miền Bắc xuất hiện mưa phùn, nồm ẩm, trời nhiều sương.

Câu 3. Gió mùa Đông Bắc ảnh hưởng như thế nào đến khí hậu miền Trung?

• Khi gió mùa Đông Bắc tràn xuống, nó gặp dãy Trường Sơn Đông, buộc không khí lạnh phải bốc lên, gây:

  • Mưa lớn ở Trung Bộ, đặc biệt từ Thừa Thiên Huế → Khánh Hòa.

  • Lũ lụt cuối năm, dòng chảy mạnh.

• Phía Tây Trường Sơn lại nhận được gió phơn khô nóng, nhất là vào đầu mùa đông.

Tóm lại:

• Miền Bắc: lạnh

• Miền Trung phía Đông: mưa lớn

• Miền Trung phía Tây: khô nóng (gió phơn)

Câu 4. So sánh sự khác nhau giữa gió mùa Đông Bắc và gió mùa Tây Nam

Kết luận:

• Gió mùa Đông Bắc → đặc trưng cho mùa đông lạnh.

• Gió mùa Tây Nam → đặc trưng cho mùa hạ mưa nhiều.

9. Câu hỏi trắc nghiệm gió mùa Đông Bắc có đáp án

Câu 1. Gió mùa Đông Bắc ở Việt Nam hoạt động mạnh nhất vào khoảng thời gian nào?

A. Tháng 5 – tháng 9

B. Tháng 7 – tháng 10

C. Tháng 11 – tháng 4 năm sau

D. Tháng 3 – tháng 7

Đáp án: C

Đây là thời kỳ lục địa châu Á bị lạnh sâu, sinh ra khối khí áp cao mạnh.

Câu 2. Nguyên nhân chủ yếu tạo nên gió mùa Đông Bắc là:

A. Sự hình thành bão ở Biển Đông

B. Sự chênh lệch khí áp giữa lục địa châu Á lạnh và vùng xích đạo nóng

C. Sự xoay của Trái Đất

D. Tác động của biển Đông

Đáp án: B

Áp cao Siberia tràn về vùng xích đạo gây ra hướng gió Đông Bắc → Tây Nam.

Câu 3. Đặc điểm khí hậu miền Bắc Việt Nam dưới tác động của gió mùa Đông Bắc giai đoạn đầu mùa là:

A. Lạnh ẩm, mưa phùn

B. Lạnh khô, trời quang mây tạnh

C. Nóng ẩm, mưa nhiều

D. Khô nóng

Đáp án: B

Đầu mùa đông (11–1), khối khí lạnh từ lục địa thường khô, gây hanh khô.

Câu 4. Gió mùa Đông Bắc gây ra hiện tượng thời tiết nào đặc trưng ở miền Bắc vào cuối mùa đông?

A. Mưa rào mùa hạ

B. Mưa phùn, nồm ẩm

C. Nắng nóng gay gắt

D. Lũ quét

Đáp án: B

Do khối khí lạnh bị biến tính khi đi qua biển, trở nên lạnh ẩm.

Câu 5. Miền Trung thường có mưa lớn về cuối năm do gió mùa Đông Bắc vì:

A. Gió mùa Đông Bắc kết hợp địa hình dốc phía Đông Trường Sơn

B. Gió mùa Đông Bắc mang khí nóng ẩm

C. Gió từ biển Đông hội tụ về

D. Ảnh hưởng của bão mạnh hơn mùa hè

Đáp án: A

Không khí lạnh gặp dãy Trường Sơn → bốc lên → gây mưa lớn.

Câu 6. Khu vực nào ở Việt Nam chịu ảnh hưởng mạnh nhất của gió mùa Đông Bắc?

A. Nam Bộ

B. Tây Nguyên

C. Miền Bắc

D. Đồng bằng sông Cửu Long

Đáp án: C

Miền Bắc trực tiếp đón đầu gió mùa từ hướng Đông Bắc.

Câu 7. Trong mùa đông, tại sao miền Nam vẫn có thời tiết khô ráo và ít mưa dù gió mùa Đông Bắc hoạt động mạnh?

A. Do gió bị dãy Trường Sơn chắn lại

B. Do miền Nam gần xích đạo nóng quanh năm

C. Do gió mùa Đông Bắc suy yếu dần và biến tính khi đi vào miền Nam

D. Do khí hậu Nam Bộ thuộc kiểu nhiệt đới gió mùa

Đáp án: C

Gió mùa Đông Bắc hầu như mất lạnh khi vào đến phía Nam, chỉ còn tạo khô ráo nhẹ.

Câu 8. Khối khí nào là nguồn gốc trực tiếp của gió mùa Đông Bắc?

A. Khối khí xích đạo

B. Khối khí biển nóng

C. Khối khí lục địa Siberia

D. Khối khí Tây Nam

Đáp án: C

Khối khí lạnh, khô từ Siberia là nguồn gốc chính.

Câu 9. Hiện tượng sương muối và băng giá ở vùng núi phía Bắc thường xuất hiện khi:

A. Có gió mùa Tây Nam thổi mạnh

B. Gió mùa Đông Bắc mạnh và kéo dài

C. Trời nhiều mưa phùn

D. Trời chuyển sang mùa hạ

Đáp án: B

Các đợt không khí lạnh mạnh gây giảm nhiệt sâu.

Câu 10. Đặc điểm nổi bật nhất của gió mùa Đông Bắc so với gió mùa Tây Nam là:

A. Mang hơi ẩm từ biển vào

B. Làm tăng nhiệt độ mùa đông

C. Mang tính lạnh và khô (đầu mùa)

D. Gây mưa nhiều ở Nam Bộ

Đáp án: C

Điểm phân biệt rõ nhất: gió mùa Đông Bắc lạnh – khô; gió mùa Tây Nam nóng – ẩm.

Lời kết

Gió mùa Đông Bắc là hiện tượng thời tiết quan trọng và đặc trưng nhất trong mùa đông ở Việt Nam. Với đặc điểm lạnh, khô hoặc lạnh ẩm tùy thời kỳ, loại gió này ảnh hưởng mạnh đến khí hậu, đời sống và sản xuất của cả ba miền. Việc hiểu rõ gió mùa Đông Bắc là gì, cơ chế hình thành và tác động của nó sẽ giúp chúng ta chủ động hơn trong học tập, sản xuất và sinh hoạt hàng ngày.

Nếu bạn muốn tìm hiểu thêm về hoàn lưu khí quyển, gió mùa Tây Nam, hay các hiện tượng khí hậu đặc trưng khác, bạn có thể xem tiếp các bài viết trong chuyên mục Kiến Thức Địa Lý trên website của mình để có cái nhìn toàn diện hơn.